Xa hai un ano que desapareceu da catedral de Compostela e, frustrando todos os bos desexos e esperanzas, ainda non apareceu. Nunha entrada que aos poucos días da desgraza faciamos nesta bitácora e que o lector pode aínda ler aquí embaixo, discorriamos un chisco sobre a gravidade do acontecido; aínda que teimabamos asemade na idea de que o máis groso desta perda, o referente ao espirito e ás expectativas que deran como froito a obra perdida, iso acontecera había moito, moitísimo tempo. De onde concluïamos que a perda do códice en 2011 supuña case unicamente un símbolo daqueloutra ou, se se quere, o punto final dunha perda estendida ao longo duns setecentos anos.
Para os que non entendesen ben este noso razoamento, achegamos agora o texto dun artigo publicado por min no número 176 (xaneiro-febreiro de 2012) da revista Encrucillada. Velaquí:
CANDO SE PERDEU
Cando,
cando
se perdeu,
este
gran Reino?
(Celso
Emilio Ferreiro, "O Reino")
Por
Xesús Portas Ferro
Posición do tema
Houbo uns tempos
dourados en Galicia? Hóuboos, particularmente, na igrexa galega? Hóuboos nos
séculos XII e XIII. Tempos dourados no senso pleno da palabra, isto é, doados, sen
preparación…, tanto así, non; desbotemos o relato mítico. Tiveron a súa
xeración, nacemento e crecemento. Tamén o seu declive e a súa morte abondo
temperá, abofé. Como se preparou aquela lenta eclosión? Que persoas e forzas ou
circunstancias propicias a posibilitaron? Despois, cales foron os froitos máis
logrados? Finalmente, a pregunta máis triste: cando, como e por que finou, esborrexéndose
todo polo chan? Cando se perdeu este gran reino?
Aduzamos datos,
anticipando con eles parte da resposta. Dito está que os séculos XII e XIII os
podemos propor, globalmente, como o tempo da eclosión e o florecemento. A
preparación viña de atrás.
No século XII, en canto
ao plano institucional, cabe fitarmos as figuras de Xelmírez, os condes de
Galicia Raimundo e Urraca, os condes de Traba... Xelmírez consegue a creación
do arcebispado de Santiago. Dáse o meirande pulo ao desenvolvemento da propia
cidade e arrequécese a súa influencia nas angueiras políticas, culturais e
eclesiásticas do “imperio” hispánico. Afonso VII, entronizado rei de Galicia
sendo neno, desentendeuse abondo desta terra cando se viu dono dun imperio.
Porén os seus sucesores Fernando II e Afonso IX, reis de León e Galiza, non de
Castela, tiveron por acá presenza notábel e intensa actividade; e finalmente ata os seus
corpos deixaron para sepultados no interior da catedral compostelá, o que para
o seu prometera e non cumprira Afonso VII. Por concesión deste último, durante máis de cen anos o arcebispado de
Santiago rexeu a chancelería real de León por medio dun delegado. En resumo, desde
polo menos o século XI e ata ben entrado o século XIII, Galicia ocupa, no eido
institucional, un posto de primeira importancia no imperio hispánico.
En canto ao plano
artístico e cultural, durante o século
XII redáctanse tres obras senlleiras: o Liber Sancti Iacobi, o Tombo A e a Historia Compostellana; edifícase a catedral románica de Santiago
–case ao mesmo tempo, a de Lugo; logo, a de Ourense, -Tui…– e érguense por todas partes obras
arquitectónicas de moito mérito. Sobre todo asístese ao florecemento dunha clase
intelectual autóctona formada no intercambio vivo coa que rexurdía noutras
partes de Europa (Cluny, Boloña, París…), a configuradora do renacemento do
século XII, precursora da escolástica e das primeiras universidades. Chegou a
intelectualidade galega a fornecer o cadro docente da Universidade de Salamanca,
a primeira en se consolidar na Península Ibérica, fundada no primeiro terzo do
século XIII por Afonso IX e patrocinada polo arcebispo de Santiago.
No propio século XII
–na derradeira década se cadra– teñen lugar as primeiras relacións plenas da
nosa lírica autóctona coa primeira poesía europea moderna, a escrita na lingua d’oc.
Comeza entón a floración da segunda poesía europea moderna, a galega
precisamente, e Galicia convértese, en palabras do profesor Giuseppe Tavani, nunha
segunda Provenza. O século XIII é o da recolleita dos froitos, no concreto eido
literario. Realizouse esta coa colaboración dos reis e dos nobres, entre os que
houbo moitos e bos poetas. Porén cómpre rebaixar o mérito da realeza e a aristocracia.
Semella que foi maior o das pequenas cortes señoriais e igrexas galegas: na
primeira época coma na culminante –segunda metade do século XIII– foron estas as
que no interior do país mantiveron ese facho aceso e ergueito. Os príncipes lucíanse
con esa poesía nas cortes e nas prazas a onde se estendían contra o sur; mais as
pequenas cortes señoriais galegas e as nosas igrexas, mesmo as moi humildes, incardinábana na vida cotián do pobo galego
como demostran, por exemplo, as cantigas de romaría.
Soa daquela no ar de
Galicia, mesturada coa da cantiga de amigo, a música da obra dos canteiros que
aquí e aló soerguen as edificacións románicas –velaí toda a arquitectura e
escultura románica, a conservada aínda hoxe e a que desapareceu por descoido ou
por substitución innecesaria. Comezan axiña a inzar as de estilo gótico, sobre
todo nos novos ou renovados burgos (Noia, Pontevedra, Baiona, Ribadavia, Betanzos,
Viveiro, Sarria…). O idioma galego dá en se empregar no canto do latín como lingua
administrativa e comercial. Os mesmos nobres, aínda en pleno século XIV e deica
principios do XV (caso dos Miragres de Santiago),
senten a necesidade de traducir ao galego as súas lecturas de divertimento ou
de formación, como a Crónica troiana
e a General Estoria, unhas do latín e
outras do castelán.
O milagre da literatura medieval en
galego
Como
se explicou ata non hai moito o milagre da aparición e puxanza da literatura
galega medieval? Fundamentalmente, a partir dos datos que testemuñaban a súa
promoción polas cortes reais. As dos reinos de León e de Portugal, primeiro. Despois,
a de Castela e León e a de Portugal. Tense sinalado como uns dos primeiros
testemuños da promoción rexia o feito da presenza do xograr Palla na corte de
Afonso VII e a dalgúns dos primeiros trobadores, coma García Méndez d’Eixo, na
de Afonso IX . Aínda así, á influencia destes dous reis nunca se lle deu moita
importancia. Déuselle toda ou máxima á de Afonso X de Castela e á de Afonso III
de Portugal, remarcando a “época alfonsina”, sinalando as cortes de Toledo e
Lisboa como lugares desta suma protección e fixando cronoloxicamente a súa
efectividade aló contra a metade do século XIII. Obsérvese que tal explicación
coxea abondo; se é certo que explica bastante ben o momento do pleno florecemento,
apenas dá razón da preparación e da eclosión do proceso, moi anteriores e máis
amplos con toda seguridade.
A
historiografía literaria deu, durante moito tempo, esa resposta explicativa ao
milagre da grande poesía producida durante dous séculos na metade occidental da
Península Ibérica en lingua galego-portuguesa,
é dicir, –segundo esta explicación– non propiamente
en lingua galega. Mentres non foron gurgullando varios fitos de sospeita, todo
canxaba ou se facía canxar. De corte real a corte real, e todo quedaba dentro da familia. De
Toledo a Lisboa, de Afonso X a Afonso III o Boloñés, logo a D. Dinís e finalmente
ao fillo deste, o conde de Barcelos. Outro tanto no referente ao tempo: desde
os anos 40 do século XIII deica mediados do século XIV. Entre as causas de tal
milagre, sinalouse como primeira e principal a influencia da literatura occitana,
baseándose en feitos como que o trobador García Méndiz d’Eixo escribiu unha
composición en occitano, ou o da presenza de trobadores provenzais na corte de
Afonso X.
Só
a partir da admisión xeneralizada desa explicación das orixes entendemos a
formulación de estrañas conxecturas coma unha de Filgueira Valverde referente á
situación vital da produción das cantigas de romaría. Aínda que as liga co
fenómeno social das romaxes galegas, á hora da verdade é incapaz de as relacionar funcionalmente con estas. Só se lle
ocorre supoñer que foi nunha “corte de amor” celebrada en Toledo, ou nun
momento de lecer con ocasión dalgunha expedición militar por terras do sur,
cando un fato de xograres galegos ao servizo dos nobres, cheos de saudade pola
terra de orixe, romperon a compor e cantar as lembranzas das romarías do seu
país. De xeito semellante, dando por
sentado que a nosa lírica medieval se iniciou fóra de Galicia, o historiador A.
Resende de Oliveira vese forzado a postular un desprazamento xeográfico e
sociolóxico –o “desvío galego”, que lle criticará atinadamente Xosé Ramón Pena–;
porque, se non, como explicar a cantidade de trobadores galegos ligados á
pequena nobreza desta terra durante a primeira metade do século XIII, seguida
da de moitos e grandes xograres, a maioría deles descoñecidos nas cortes reais,
na segunda metade da mesma centuria? Precisamente a natureza galega da maioría
dos autores desta época, así como a da súa lingua, son feitos que non achan
suficiente atención na explicación tradicionalmente admitida. Por iso Giuseppe Tavani
–e mais Giulia Lanciani– sitúan en Santiago a orixe da lírica medieval galega,
só máis tarde galego-portuguesa, tese na que cada vez se reafirmarán con maior claridade.
Un pouco máis sobre os feitos mal
explicados
1º)
Non se explica que esa literatura se exprese precisamente na lingua que se
falaba no recanto noroccidental do seu dominio de expansión. Aínda que só
considerásemos o vello reino de León e Galicia anterior ao século XIII, como
non se escribiu en astur-leonés? De feito empregábase na chancelería e, cando
se comezou a escribir literatura tabeliónica en romance, producíronse, ata no
interior de Galicia, escritos nunha lingua mixta de galego e leonés. Giuseppe Tavani e mais Giulia Lanciani fan
fincapé nesta primeira cuestión: por que en galego e non en asturiano ou en
leonés.
2º)
Non se explica, de por parte, como aquela literatura lírica en galego a promove
sobre todo un rei que non se educou en Galicia, un rei que castigou a Galicia e
o galego, que promoveu só o castelán como lingua oficial da corte e todos os seus
reinos… Referímonos, claro está, a Afonso X. Era moda e seguiuna; só para a
poesía lírica? Non é razón abonda: contra as modas pódese reaxir. Se non se foi
contra aquela, é porque tiña moita
forza. De onde lle viña esta, como a collera?
3º)
É moi probábel que a mutua relación das literaturas occitana e galega comezase
bastantes anos antes da data das primeiras cantigas de amor conservadas de trobadores
e xograres galegos ou portugueses. A primeira destas non é anterior a 1205, cando
o autor contaba só once anos de idade: trátase dunha peza moi rudimentaria e de
feitío popular nas cobras, a única atribuída a Gil Sánchez, fillo de Sancho I
de Portugal. Raimbaut de Vaqueiras,
poeta en provenzal, recorreu entre 1197 e 1201 á lingua galega para escribir a derradeira
das cinco estrofas do descordo plurilingüe Eras
can vei vedeiar. Isto fai supor a Tavani que Raimbaut entendeu, xa tan
cedo, a importancia e prestixio da manifestación lírica vertida na nosa lingua
e quixo dala a coñecer en Europa. Suxire Tavani que Raimbaut a debeu coñecer a
través do nobre portugués Johán Soarez de Paiva, que, vasalo do rei de Aragón,
por esas datas compuxo unha especie de canción de xesta en galego ou portugués,
Ora faz ost’ o senhor de Navarra. Non
deixa de ser unha conxectura. O máis seguro é que, quizais por outros medios e
máis numerosos, o contacto e a relación mutua se produciran xa naquela altura.
Mutua, é dicir, non unha simple influencia da lírica provenzal sobre a galega.
4º)
Como enriba se di, o groso dos autores e da produción da nosa poesía medieval
no século XIII ocorre precisamente en Galicia. Sobre todo, a dos xograres. Que
aconteceu, pois logo? Un vaivén de desprazamentos, de fóra a dentro primeiro e
de dentro a fóra despois, como supuxo Oliveira? Outra ben pode ser a resposta.
5º)
Non se explica sobre todo a excelencia
do xénero máis rico da lírica medieval hispana, a cantiga de amigo. Velaquí o
xénero xograresco por antonomasia, mentres que a cantiga de amor era máis
acaída para os trobadores, membros da nobreza. No seu cerne, a cantiga de amigo
nada lle debe á lírica provenzal; así que de ningún xeito se pode explicar por
influencia daquela.Velaquí quizais, se for como parece un xénero culto criado
en Galicia e por galegos, o embrión da belida criatura que prezarían o mundo
cortesán e o pobo durante todo o século XIII, dentro e fóra do país de orixe.
Tavani outorga especial importancia a esta cuestión, a relacionada coa orixe da
cantiga de amigo.
Unha nova explicación das orixes
Para
Tavani non cabe dúbida ningunha: en Galicia ocorre a creación ou invención da
poesía lírica medieval hispana. Baséase en primeiro lugar nas características
da cantiga de amigo, mantidas deica o final aínda cando é composta por non galegos, en canto reflicte
sempre a paisaxe e as realidades socioculturais galegas. Reafírmase logo nesa
convicción sinalando que dentro do reino galego-astur-leonés, e mesmo en toda a
Península Ibérica, Santiago de Compostela era nos séculos XI e XII o único
centro cultural de relevo internacional capaz de crear unha lírica precortés
que, aínda que asumise elementos de fóra no intercambio cultural privilexiado e
directo que Compostela mantiña con Europa, asumiu sobre todo unhas connotacións
orixinais e fixounas nunhas fórmulas de xénero que darían lugar ao que no século
XIII aparecerá ben diferenciado so o nome de “cantiga de amigo”. A inserción
das ensinanzas directas da lírica cortés occitana na poesía precortés galaica, ocorrida contra
finais do século XII, contribuirá maiormente á toma de conciencia sobre a propia
profesionalidade artística por parte dos autores. Estes deberon de ser
maiormente cregos formados na escola catedralicia, segundo o propio Tavani.
Para resolver o problema da falta de testemuños directo de tales inicios, sinala
que os produtos eran culturalmente
subalternos verbo dos textos en latín, e de por parte o carácter oral ou
cantado da súa transmisión non facilitaría a conservación. A cuestión da
lingua, en tales inicios, non lle presenta ningunha dificultade, pois entende como o máis
natural que nacese empregando a lingua vernácula local. Cuestión diferente é
por que na expansión da lírica cortés hispana o galego se mantén invariabelmente
como lingua única. A explicación dada é que a lingua orixinaria se converteu nunha
especie de koiné e acadou a súa condición de “lingua de xénero”,
como acontecía noutras áreas xeográficas, caso da lingua d’oc en Cataluña.
Dáse, pois logo, un monolingüismo xenérico, que sempre é bastante ríxido e, no
caso de Galicia, moi ríxido –observa Tavani.
Parécenos
abondo largo o salto dado desde o nacemento en galego no século XII ata o
estado de xénero e lingua definitivamente unidos contra a metade do século
XIII. Temos dereito a preguntarnos polo que ocorreu entremedias e como chegou a
se consolidar ese apertado vencello. Ao arranque da boa acollida da lírica
medieval galaica fóra de Galicia e Norte de Portugal semella ter contribuído en
grande medida a súa aceptación na corte leonesa durante o século XII e deica os
inicios do segundo terzo do século XIII. Os trobadores recoñecen e loan nese
senso o favor do derradeiro rei de León e Galicia, isto é, de Afonso IX. Na súa
corte foron acollidos, a principios do século XIII, os primeiros trobadores
portugueses dos que temos noticia, García Méndiz d’Eixo e Gil Sánchez, e mais os
xograres galegos Abril Pérez e Bernal de Bonaval. Vese aínda cousa natural que
non se dese alí o paso do galego á lingua vernácula leonesa?
A
resposta a tal pregunta só pode ser afirmativa con dúas condicións non
independentes. A primeira, que para entón a lingua galega estivese xa
prestixiada á xunta coa lírica que a empregaba. E isto parece fito logrado a
finais do século XII, á vista do recoñecemento acadado alén os Pireneos como
viamos enriba falando do descordo plurilingüe de Raimbaut de Vaqueiras. A
segunda condición previa é que, por algunha razón, os reis e a súa corte lle
tivesen unha querenza especial á lingua galega.
O galego, lingua dos reis
Hai
máis dun motivo para asegurar que esta segunda condición tamén se deu. Influíu
moito a lingua materna dos reis, seguramente. Malamente influiría nese senso a
lingua dos reis que non falaban galego, coma Fernando III ou Afonso X, contra
unha vella asunción do galeguismo histórico. Agora ben, o galego foi a lingua
materna de moitos dos reis de León. Foina con toda seguridade para Afonso VI,
Urraca, Afonso VII, Fernando II e, poida
que finalmente, Afonso IX. Foi a de García e a de Afonso VI, en pleno século XI e
principios do XII, como xa antes fora a de súa nai, a raíña Sancha, muller de
Fernando I, criada e educada en Galicia. Aínda que Afonso VI tanto se envorca
sobre Castela e Toledo, cando lle morre o seu fillo Sancho sendo el xa un vello,
chora en galego se o cronista non mente ao inserir na súa crónica latina un
sentido pranto paterno. Que o galego foi a lingua primeira de Afonso VII e de Fernando
II é, aínda se cabe, máis seguro, pois pai e fillo foron criados polos condes
de Traba Pedro Froilaz e o seu fillo, respectivamente .
Mais
que forza e singularidade lle podían outorgar á nacente literatura uns reis que
non a cultivaban en por eles? Moi pouca. Que saibamos, non foron poetas como o
serán os seus descendentes de entre 1250 e 1350 en Castela e en Portugal. A
maior parte daqueles reis, aínda por riba, na súa mocidade e idade adulta
estiveron moi ocupados en lides
desempeñadas lonxe de Galicia. Algo influiría en calquera caso. Criados en
galego e educados basicamente en latín, usarían principalmente estas dúas
linguas e ademais, incidentalmente, calquera das outras linguas vulgares
circundantes: leonés, castelán e outras. O primeiro rei non criado en Galicia –contra
o que Menéndez Pidal supuxo– foi Fernando III, a quen, sendo un meniño, seu avó
Afonso VIII de Castela reclamou para o criar e educar en Burgos.
Malia
o exposto, o comportamento lingüístico dos reis e das súas cortes non explica
suficientemente a extensión desta lingua á poesía producida durante os cen ou
douscentos anos seguintes. A explicación básica hase achar supoñendo que esa
literatura e cultura en galego estaban a se desenvolver no seo da sociedade na
que ocorreu a primeira socialización dos infantes reais e, máis concretamente,
a súa formación cultural e a da nobreza que os rodeaba. Criados en Galicia, non
só recibiron a súa lingua, senón a cultura expresada nela, especialmente a
cultura de elite do momento, á que como membros da familia real foron expostos
polos seus aios e preceptores, pertencentes á alta nobreza galega. Así e todo, finalmente,
a causa principal que buscamos, non reside en que os reis e as súas cortes
participasen desa cultura e literatura. A causa principal está na propia consistencia
do sistema lingüístico, cultural e literario establecido en Galicia; consistencia
e forza que o fixo merecente de se expandir, coa protección rexia seguramente,
a todos os territorios dependentes da autoridade destes.
No principio foi Compostela
Onde
se produciu a fermentación e fortalecemento desta cultura? A resposta máis satisfactoria por hoxe é a de
que aconteceu fundamentalmente na escola catedralicia de Santiago. É comunmente
admitida –xa desde López Ferreiro– a excelencia da formación do clero
compostelán do século XII e primeira metade do XIII.
A
Historia Compostellana, que tende a
atribuír todo o mérito a Xelmírez, pinta como moi ruda a situación cultural do
cabido cando aquel se fixo cargo do goberno da diocese, e remarca o seu plan de
a mudar. Porén Xelmírez non creou, senón que reformou unha escola catedralicia
preexistente. Dotouna con mestres de alende os Pireneos, coma o “magister” Giraldo
de Beauvais e o mestrescola Rainerio de Pistoia. De por parte, fomentou a saída
de membros do clero a estudar nos centros máis recoñecidos do momento en
distintas localidades de Europa.
A
mesma Compostellana afirma que Xelmírez
estudara de pequeno na catedral de Santiago. Vicente Beltrán de Heredia
chámanos a atención sobre ese feito, engadindo que décadas antes se formara tamén
en Santiago, con moi bos resultados, Pelagio, bispo de León en 1065. O bispo de
Iria érao entón Cresconio, a quen Fernando I encomendou a educación do seu
fillo García.
Varios
historiadores remarcan estes e outros indicios de que xa a mediados do século
XI a escola catedralicia estaba activa. Cresconio asiste en 1055 ao concilio de
Coianza con varios bispos dos territorios dependentes da autoridade real de
Fernando I: Galicia, Portugal, León, Asturias, Castela, Navarra. Queríase
restaurar a cristiandade en todos estes territorios. Ao fin de poñer en obra os
acordos de Coianza respondeu a convocatoria dos concilios composteláns de 1060
e 1063, unha de cuxas disposicións, orientada á formación do clero, prescribe
aos abades crear escolas e regular os estudos nos seus mosteiros. Xelmírez
recolle esa herdanza.
Esa
política de elevación cultural do clero compostelán non decae coa morte do
arcebispo Xelmírez en 1140. En 1169 o cabido aproba un estatuto sobre o envío
dos mellor dotados ás escolas
estranxeiras. Ben se ve canto ían por diante, en anos e en obxectivos, verbo do III Concilio de
Letrán (1179), cuxo canon 18 ordena: que cada igrexa catedral dispoña dunha
renda abonda para o mantemento dun mestrescola encargado da instrución dos cregos
e dos nenos pobres, e o mesmo todas as igrexas e mosteiros onde xa houbese unha
escola.
En
1207 o cabido publicará aínda a constitución Quoniam thesaurus sobre o
mesmo asunto. E así non é milagre que, como afirma Beltrán de Heredia, a
diocese de Santiago chegue ter contra finais do século XII o clero máis sabio
da Península, de tal xeito, engade, que ben se pode falar dunha Escola Compostelá, formada sobre todo
por canonistas. Algúns destes escribiron obras importantes na historia do
dereito; así, Bernardo Compostelán senior,
activo contra 1208; Lourenzo Hispano, bispo de Ourense en 1218; Xoán Hispano de
Petesella, natural de Santiago, docente en Boloña e en Padua entre 1226 e 1236,
ou Bernardo Compostelán junior,
brigantino, activo contra 1250. E mais non houbo só canonistas. Desde López
Ferreiro sabemos que Osoir’ Anes, un dos trobadores da primeira época con obra
conservada, era cóengo de Santiago e contra 1220 estudaba en París.
Estes
foron os mellores, o froito máis logrado. Antes houbera outros, tamén eles
excelentes. Do clero compostelán mellor formado saían as persoas que, delegados
do arcebispo a quen o cargo correspondía, rexían a chancelería do reino de
León. O primeiro foi, como recolle a Compostellana,
Bernardo, tesoureiro do cabido baixo Xelmírez. Outro foi Berengario, bispo de
Salamanca entre 1135 e 1150 –en 1140 houbo de suceder a Xelmírez, por proposta de Afonso VII, aínda que o Papa
non aprobou o nomeamento. Un dos chanceleres de Fernando II foi Pedro Suárez de
Deza, cóengo de Santiago que estudara, e mesmo chegara a ensinar, no
estranxeiro; en 1167 será nomeado bispo de Salamanca e de 1173 a 1202 exercerá como
arcebispo de Santiago, onde tivo a boa ventura de ver rematados o coro pétreo
mateano e mais o Pórtico da Gloria. Estamos no cume, no clímax mesmo dunha
traxectoria ascendente-descendente. Desde aquí hai que enxergar xa a vertente
de descenso; aínda que, no eido literario, a baixada prodúcese case de súpeto
cen anos máis tarde.
Pois logo, como se perdeu?
Buscamos
as causas máis do que os tempos. E elas son múltiples.
Carlos
Barros ten sinalado a do comportamento da nobreza medieval
galega ao ir tras do poder real alá a onde este se despraza, e buscar con boa
fortuna a maior influencia posíbel na corte, máis que pensar na construción dun
reino ampliado de Galicia centrado en Santiago de Compostela. Xa Murguía
e Castelao, malia o seu aprecio por Xelmírez, apuxéronlle que comprometese a nobreza galega nunha
“empresa allea, na que perdemos todo, inclusive a primacía eclesiástica” (Sempre en Galiza). Efectivamente, neste
último aspecto acadou Xelmírez un triunfo mínimo, pois rematou rexendo non a
igrexa primada do imperio hispánico, senón a igrexa metropolitana dunha pequena
parte da Galaecia histórica, da que ficaron fóra Braga, a vella metrópole, e as
demais dioceses da Galicia lucense e bracarense. Así que era metropolitano de Zamora
e Salamanca, mais non de Ourense e Tui, por exemplo.
Xelmírez
e, bastante antes, o bispo Cresconio concibiran un proxecto moito máis
ambicioso. Os reis do seu tempo, Fernando I nun caso e Afonso VII no outro,
pretendían ser emperadores por riba dos demais príncipes e reis hispanos. Eles,
pontífices da “sede apostólica”, aspiraban a unha xurisdición eclesiástica de
igual extensión. Neste senso, é enormemente suxestiva a tese de López Alsina
segundo a cal a grande atención que o Libro V do Códice Calixtino presta ás rexións do mediodía da Galia, débese non
a que tal libro sexa obra dun autor franco, senón á pretensión do arcebispo
compostelán de incluír so a súa autoridade sacra aquelas terras dependentes do
rei de Aragón.
Xelmírez
e a intelectualidade galega, e igualmente boa parte da nosa nobreza, atoparon
fóra de Galicia diversas renitencias, cando non frontais resistencias, aos seus
planeamentos hexemónicos. As máis fortes e finalmente vitoriosas xurdiron nas
rexións castelás. Moi cedo, ao Apóstolo, celeste cabaleiro, sáelle o competidor
San Millán, que Berceo equipara a Santiago na función de valedor das tropas
cristiáns en loita coas musulmás. Na Vida
de San Millán reclámase para el o dereito a partillar das rendas do voto de
Santiago. Polas mesmas datas, Afonso X fai contrapublicidade ás peregrinacións
a Santiago: propón aos peregrinos francos quedárense pola zona de Carrión e
desvíaos ao santuario máis milagreiro de Vila Sirga (Cantigas de Santa María, nº 278). Elvira Fidalgo estudou con xeito
esta política relixiosa. Detalles simbólicos, estes; porén moi significativos.
É
que tamén o poder económico e político da igrexa compostelá –e das outras
galegas– se ve grandemente debilitado por eses mesmos anos. Como cabezas de
señoríos temporais, tiñan o arcebispo e os bispos un grave problema de
coexistencia coa nacente clase dos burgueses. Non souberon resolver
axeitadamente estes conflitos. Algúns señores eclesiásticos perderían a vida
nas liortas. Os reis, Afonso X moi particularmente, oscilantes entre favorecer
a unha parte ou á outra, empeoraron a situación no canto de colaboraren a
superala. O resultado foi a perda de ingresos e a doutras forzas precisas para
a realización de máis altas empresas. É todo un símbolo do empobrecemento de
Santiago o feito de que ao primeiro vío de pedras dunha cabeceira gótica para a
catedral de Santiago houbese que lle botar terra por riba, sendo arcebispo Xoán
Arias, tratado pouco amigablemente polo rei Afonso X, en pleno século XIII.
O
século XIV será aínda moito peor. As divisións no seo da nobreza e as guerras
do sur da Península esquilman a economía
e a mocidade, polo que as institucións se debilitan, tanto as eclesiásticas
coma as laicas. Unha nobreza laica de orixe non galega substitúe en boa parte a
nobreza galega tradicional e a parte desta que remanece, convértese en violenta
e escura. As igrexas e os mosteiros, por vontade ou por forza, caen nas mans
dos encomendeiros, membros da nobreza que, baixo a aparencia de os protexer, os
rapinan. Os bispados son ocupados por eclesiásticos non galegos. Nalgún momento
todas as dignidades do cabido compostelán están ocupadas por estranxeiros que,
por riba, non residen en Santiago, preocupándose só de cobrar as rendas e non
se responsabilizando dos cargos.
Resumindo
con Ramón Villares, a sociedade galega baixomedieval, conflitiva e belicosa,
carente dun liderado social adecuado, non tivo azos suficientes para manter o
esplendor cultural e artístico do período central da Idade Media. Así a magna
obra do románico ou da poesía lírica medieval non terá digna continuidade,
malia a beleza do gótico dos mosteiros cistercienses e das igrexas conventuais das ordes
mendicantes. «Os “homes de a cabalo” necesarios para asediar igrexas e
fortalezas substituíron a trobadores e xograres» (Villares). As vidreiras
góticas e as cantigas de amigo dos últimos grandes xograres (Mendiño, Martín
Códax, Pero Meogo…) foron coma os foguetes de fin da festa, que por regra xeral
se botan de noite.
Xesús Portas Ferro, licenciado en
Filoloxía Hispánica
BIBLIOGRAFÍA
MÁIS UTILIZADA
Alfonso X, el Sabio, Cantigas de Santa María, edición de Walter
Mettman, 3 vol. Clásicos Castalia, Madrid, 1986.
Barros, Carlos, “Unha historia en positivo.
Reseña do libro de Camilo Nogueira, A
memoria da nación…”, http://www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/hpositivo1.htm
Beltrán de Heredia, Vicente, Los orígenes de la Universidad de Salamanca,
3ª ed., Universidad de Salamanca, Salamanca, 1999. (1ª, 1953)
Beltrán de Heredia, Vicente, Cartulario de la Universidad de Salamanca,
6 vol. Secretariado de Publicaciones de la Universidad, Salamanca, 1970-1972
(i.e. 1973).
Berceo, Gonzalo de, Vida de San Millán
de la Cogolla, Edición dixital: Biblioteca Virtual Miguel de
Cervantes, Alicante, 2005: (http://www.cervantesvirtual.com/FichaObra.html?Ref=13701&portal=256)
Brea, Mercedes (ed.), Lírica profana galego-portuguesa, 2
vol., Centro I. R. P.Ramón Piñeiro, Santiago de Compostela, 1996.
Díaz de
Bustamante, J. M., “Santiago de Compostela” en: Lanciani, Giulia e Tavani,
Giuseppe (coords.), Dicionário da
literatura medieval galega e portuguesa, Caminho, Lisboa, 1993, sub voce.
Díaz y Díaz, Manuel C., El Códice Calixtino de la Catedral de Santiago. Estudio codicológico y
de contenido, Santiago de Compostela, 1988.
Falque Rey, Emma (ed.), Historia Compostelana, Akal, Madrid, 1994.
Fidalgo, Elvira, “Peregrinación y política en las Cantigas
de Santa María”, en: Idem (coord.), Formas
narrativas breves en la Edad Media. Actas del IV Congreso, Santiago de
Compostela, 2005, pp.149 ss.
Filgueira Valverde, Xosé, “Poesía de
santuarios”, en Idem, Estudios sobre
lírica medieval, Galaxia, Vigo, 1992, pp. 53-69 [Compostellanum, VIII (1958), pp. 271 ss.].
González Vázquez, Marta, El Arzobispo de Santiago: Una instancia de poder en la Edad Media
(1150-1400), Edicións do Castro, Sada, 1996.
González Vázquez, Marta, “Lugar de culto e
centro de cultura”, capítulo V de: Portela Silva, Ermelindo (coord.), Historia da cidade de Santiago de Compostela,
Concello de Santiago, Consorcio de Santiago, Universidade de Santiago de
Compostela, 2003, pp. 169-215.
Lanciani, Giulia e Tavani, Giuseppe, Dicionário da literatura medieval galega e
portuguesa, Caminho, Lisboa, 1993.
Lanciani, Giulia, “A cantiga de amigo, canción
de retagarda”, O mar das cantigas,
Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1997, pp. 175-178.
López Alsina, Fernando, La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media, Santiago
de Compostela, 1988.
López Alsina, Fernando (ed.), El papado, la iglesia leonesa y la basílica
de Santiago a finales del siglo XI, Consorcio de Santiago, Santiago de
Compostela, 1999.
López Alsina, Fernando, “Diego Xelmírez e as
raíces do Liber Sancti Iacobi”, Congreso
“O Século de Xelmírez”, Consello da Cultura Galega (en audio), 2010.
López Ferreiro, Antonio, Historia de la S.A.M.I. de Santiago de Compostela, Sálvora,
Santiago de Compostela, 1983 (1898-1911).
Mariño Paz, Ramón, Historia da lingua galega, Sotelo Blanco, Santiago, 1998.
Monteagudo, Henrique, “Cantores de santuario,
cantares de romaría”, O mar das cantigas,
Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1997, pp. 99-127.
Monteagudo, Henrique, Historia social da lingua galega. Idioma, sociedade e cultura a través
do tempo, Galaxia, Vigo, 1999.
Munio Mindoniensis et Alii, Historia Compostellana, en: Migne, Patrologia latina, vol. 170, col.
889-1236B.
Nogueira, Camilo, A memoria da nación. O reino de Gallaecia, Xerais, Vigo, 2001.
Oliveira, António Resende de, Trobadores e xograres. Contexto histórico,
Xerais, Vigo, 1995.
Pena, Xosé Ramón, «“Vós non trobades come
proençal” A invención do lirismo
galego(-portugués) medieval», A trabe de
ouro, XV (2004), pp. 455-465.
Portas Ferro, Xesús, “Tres xograres na igreja
sobe-lo mar”, Encrucillada, XXII
(1998), pp. 104-138.
Portas Ferro, Xesús, Lírica xacobea. Antoloxía e comentos, Espiral Maior/Auliga, A
Coruña, no prelo.
Portela, Ermelindo e Pallares, Mª del Carmen, De Galicia en la Edad Media. Sociedad,
espacio y poder, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1993.
Portela Silva, Ermelindo (coord.), Historia da cidade de Santiago de Compostela,
Concello de Santiago, Consorcio de Santiago, Universidade de Santiago de
Compostela, 2003.
Riquer, Martín de, Los trovadores. Historia literaria y textos, 3 vol., Ariel, Barcelona,
1983
Tavani, Giuseppe, A poesía lírica galego-portuguesa, Galaxia, Vigo, 3ª, 1991 [1980].
Tavani, Giuseppe, Unha provenza hispánica: a
Galicia medieval, forxa da poesía lírica peninsular. RAG, A Coruña, 2004.
Tavani, Giuseppe, “O galego de Raimbaut de
Vaqueiras e o provenzal de Airas Nunez”, A
trabe de ouro, XV (2004), pp. 445-464.
Villares, Ramón, Historia de Galicia, Galaxia, Vigo, 2004.
