COIDADO! AÍ ESTÁN DE LOITO

Velaquí un artigo de Xaquín Campo Freire sobre a acción de acompañamento dos que máis sofren. Pensamentos, actitudes e accións desta clase son tan admirábeis e necesarias como infrecuentes. Precisamente máis infrecuentes cando máis nos cómpren. Copio e encolo.

COIDADO! AÍ ESTÁN DE LOITO

XAQUÍN CAMPO FREIRE. MANDIÁ, 07-12-2010.

Tiven a sorte de nacer e educarme nunha aldea da Galiza. A cultura rural ten

entre as súas notas específicas a de ser moi antiga e, por ser tal, ten ensaiadas todas as

formas de responderlle á vida en cada circunstancia vital: nacementos, festas, casoiros, dor, morte, desgrazas, traballos agrarios, colaboración común, infortunios, etc. Mesmo as formas de falar da nosa doce lingua galega se axeitan para responderlle ben á vida.

As nosas relacións son sempre persoais, primarias, dirían os sociólogos. Todos

nos coñecemos a todos, polo nome persoal e tamén polos patronímicos das casas.

E logo ti de quen ves sendo? Isto non o entenderá nunca un urbanita.

Esta tempada tócame acompañar moi de cerca unhas familias nuns procesos de

enfermidades longas, seguidas de morte. Agora están nesa costa arriba, tamén longa e

difícil do loito, do dó: Como aprender a vivir cando alguén moi querido nos desapareceu para sempre? Sempre persoas concretas. Aí hai nenos, viúvas/os, anciáns, etc. Tamén hai situacións de infortunio.Como dixo Rosalía, “no meu corazón tamén chove.”

Os amigos nótanse nas ocasións. Porque están e porque non están. Porque están

oportunamente ou porque a súa presenza é un auténtico bálsamo de bendición a carón de nós. Que soíños fican os mortos, dixo o poeta. Mas que soidade tan inmensa a dos que lles toca encarar a recuperación de seguir vivindo sen a persoa amada. “Hei de chorar sen bágoas duro pranto. Pois que o que chora vive, iremos indo; indo, chorando, andando. E pois que cada tempo ten seu tempo, iste é o tempo de chorar.”

A nós, na nosa casa, desde os meus sete anos ata os vinte, comezando pola nosa

nai, fóronnos deixando seis persoas moi esenciais nas nosas vidas. E aquí ven aquilo da sorte de vivir na aldea. Todos estiveron connosco amortecendo as nosas tristuras.

Lembro isto: Era polo Entroido. Os rapaces das parroquias veciñas disfrazábanse

e facían troula. Cando se achegaban a uns cen metros da nosa casa, nas distintas

comparsas, dicía alguén: COIDADO! AÍ ESTÁN DE LOITO. Sabían que non podían

ignorarnos. Pasar de largo? Non tal. Viñan visitarnos. Chegaban en silencio e quitaban as caretas. Sabían que nós estabamos ben tristes. E sabían tamén que a súa visita... éranos esencial. Petaban. "Podemos entrar?" Pasaban connosco ata media hora. Canto lles ten agradecido o noso pai que trouxeran alivio e cordialidade para os seus picariños e para os seus anciáns, algún xa encamado! Visitaban toda a casa. Subían aos cuartos e chegaban ata o leito bicándoos e dándolles apertas e palabras de consolo. Mesmo lles recordaban tempos pasados: “Tío Xosé, como eran os entroidos cando vostede era do noso tempo? Vostede foi moi ‘adivertido’, non si?” E o noso avó enchíase de parolar con eles. E rían xuntos. El, logo, xa tiña conto para toda a semana: “Vaites que son ben xeitosos estes mozos e mozas”. Velaí como “se acompaña no sentimento”.

Estamos noutra era e a sociedade é moi diversa: “Camiñan ao meu rente moitos

homes. Non os coñezo. Sonme estranos.” Mas o corazón dos homes e das mulleres

seguen a necesitar que se lles achegue alguén con empatía sanante e sanadora, con

sinceridade, con preparación terapéutica axeitada para acompañar eses procesos do dó, do loito. Cantos trastornos psíquicos e afectivos se derivan dunha perda mal xestionada! Canto sufrimento en soidade e incomprensión!

A civilización actual vai moi lonxe de todo canto supoña humanizar as perdas e pórlle corazón á vida. Hai moita xente soa. Certo que temos cada vez mellores psicólogos e xentes que traballan nos eidos da saúde e que o fan moi ben. Mas iso non suplirá nunca a necesidade que temos de crear novos espazos e experiencias sanantes onde podermos encontrarnos a cotío con persoas que baixen connosco ao pozo e nos acompañen para alentar de novo na vida. “Se é túa a miña noite, se choran os meus ollos o teu pranto, coma un irmán che falo.”

“Aprender a coidarnos, para poder coidar, para poder axudar." Este é o programa que estamos a desenvolver nos grupos da nosa Escola de Acompañamento e Relación de Axuda “Mons. Araúxo.” Estamos dando pasos ben importantes e facendo ben a moitos. “A miña man che dou, coma un irmán che falo”.

Nunca son fartos!

Na fala da miña infancia, cando se quería ponderar con pasmo a insaciabilidade de alguén, adoitaba exclamarse: "Nunca é cheo!", "Nunca é farto!", ou, se se refería a varias persoas: "Nunca son cheos!", "Nunca son fartos!" O mesmo, aínda que con menos énfase, podía expresarse mediante as construcións: Nunca se enche/enchen!, Nunca se farta/fartan!

Hai uns anos, non vos era ningún segredo, nin excepción, que construtores de vivendas de protección oficial, levados pola cobiza de encheren ben os seus petos, viñan cobrando aos compradores daquelas un suplemento máis ou menos avultado contra todo dereito, e por riba en diñeiro negro. Seica algúns xa o pedían de primeiras, sen levar ninguén a engano; agás a administración, claro está. Outros, segundo parece, pedíano cando xa o seareiro non tiña outra saída ca entregar ese diñeiro ou quedar sen a vivenda.

Inzou esta conduta no tempo das vacas gordas, nun tempo en que a maior parte dos empresarios do negocio inmobiliario se fixeron de ouro. Que ben lles acaen os ditos dos grandes da miña infancia. Nunca eran fartos! Desa insaciabilidade deitaron grandes desfalcos, vergoñentas manobras de influencias, feas corrupcións de toda clase de persoas, incluídos os políticos. Houbo a quen se lles ocorreu a idea de prohibir aos implicados nos negocios inmobiliarios a posibilidade de acceso a cargos públicos, nomeadamente o de concelleiros municipais. Por algo foi esa ocorrencia, non foi porque si.

Que pensarmos disto? Home..., prohibirllo, prohibir... poida que soe sobexo; porén, non sería o máis honesto que os implicados se absteñan de aspiraren aos cargos públicos desde os que van poder decidir a política municipal urbanística e de vivenda? Isto polo que deles depende. Logo, no tocante aos cidadáns, non sería o máis prudente que non colaboremos cos nosos votos a darlles un poder do que quen sabe se non se aproveitarán para actuaren a súa insaciabilidade?

É cousa de o pensarmos ben!

Non te quero!

Nin o título modifico. Nin comentario fago sobre o tema. Todo se entende, tan claro e ben expresado. Grazas, só digo, benquerido Xaquín, polo teu prácido e severo lamento! Copio e encolo:

NON TE QUERO!

XAQUÍN CAMPO FREIRE. NARÓN, 18-05-2010

Un día presenciei isto: un neno duns catro anos, soíño, con cara triste e agrimado, pegadiño a unha parede, con ollos moi abertos e sen bágoas ...

E na fronte del estaba un home duns trinta e cinco anos, cun grupo da súa mesma forma de proceder (non quero adxectivar), mofándose del e dicíndolle animaladas que eu non quero reproducir. Non. Non lle ían pegar. Seino.

O neno non entendía. Mas no seu corazón e na súa alma de neno de catro anos sabía que todo aquilo lle producía arrepío. Estaba sendo ameazado na súa dignidade.

Eu pasaba por alí. Presenciei a escena. Parei e fiteinos de fronte. E, de visto que non era abondo, intervín con severidade contra daquel valente e dos seus cornáns corifeos.

Cando o neno se decatou de que alguén saía por el, desde o fondo da súa alma inocente lanzoulle con voz pequeniña o desafío máis grande dun pobre: NON TE QUERO. Só tiña iso. Ese día comprendín o terríbel que é que alguén te teña que botar do seu mundo afectivo por abusón.

Eu non son político, e non milito en ningunha formación política. Tampouco son economista. Sei que no ano 1929 houbo unha grande crise económica mundial que fixo tremer o mundo. Talvez agora esteamos en algo perecido. Pero das crises económicas saímos. Con moito sufrimento. Pero saímos. Eu nacín na guerra in-civil e sei a fame que pasamos en España. E da fame e da miseria saímos. Pero das miserias da guerra aínda hai esqueletos polo monte. Eu sei dalgún. E diso non todo o mundo quere saír.

“Al rey la hacienda y la vida / se ha de dar, pero el honor / es patrimonio del alma, / y el alma sólo es de Dios”(El Alcalde de Zalamea, 1642).

Sr. Feijoo, eu a vostede téñolle moito medo. Como llo teño a Dona Rosa Díez, a Don José María Aznar e á súa FAES. Que lle vou facer! E non son político. Pero menos mal que estamos en Europa; se non, teríalles verdadeiro pánico. E non porque me levasen á pobreza dos cartos. Téñolle medo porque, só co que leva feito, tennos roubado o patrimonio da alma, que xa nunca vai poder devolver. Canto dano lle fixo á fala que eu herdei dos meus devanceiros! Onte foi o día da fala e das letras galegas. Eu non quixen ir profanar o Courel. Irei só, noutra ocasión.

Xa sei que non teño poder ningún. Nin o quero. Só teño a forza feble, pero infinda, daquel neno inocente: NON TE QUERO.

Non lle discuto para nada a súa chegada democrática ao poder. É o meu Presidente e punto. Pode seguir cen anos se o pobo o reelixe. Pero o patrimonio da alma que vostede me esnaquizou, coma xabarín nun maizal, xa nunca poderá devolvermo.

NON TE QUERO. Desde o fondo da miña afectividade: NON TE QUERO. Fíxese que pra nada xulgo a súa forma de gobernar, que podo estar en desacordo. Pero hai cousas para as que non hai elección ningunha que lle dea atribucións. O patrimonio da alma só é de Deus. E vostede non é Deus. Ni de Dios ni de nadie / ni tuya siquiera. / Libre te quiero. Lembra a canción?

NON TE QUERO. Róubasme a alma. Róubasme o respiro. Por que me bota contra da parede, desprezando a miña liberdade de expresión?

“Mais son probe e, ¡mal pocado!, / a miña terra n’é miña, / que hastra lle dan de prestado /a beira por que camiña / ó que naceu desdichado”. NON TE QUERO.

Xa sei que para vostede a falta do meu aprecio como cidadán, sen máis poder que o de ser un número insignificante dun DNI, incluso o fai rir. Pero a min craváronseme na alma os ollos daquel neno impotente que, tan axiña como puido, a aquel xigante come-nenos lanzoulle o desafío máis grande que a alma dun neno pode dicir: NON TE QUERO.

Xa sei que vostede non entende esta linguaxe. Vostede non é pai. Sobre todo non é pai espiritual. Por iso destrúe sen conciencia o noso valor espiritual máis nidio: a fala, a lingua, a expresión. Para vostede todo isto son andrómenas, non ten valor. Nesa lingua choraron, riron, amaron, naceron e morreron os meus. Para vostede isto non vale nada.

Que medo me mete na alma! Véxoo vir cara a min e, no sentido etimolóxico da verba, descúlpeme, pero véxoo DES-ALMADO= SEN ALMA. Por iso lle teño medo. E xa ninguén, nin sequera vostede, nunca máis me quitarán ese medo.

Perdoe. Só lle podo dicir coma aquel neno: NON TE QUERO.

No día das nais

Manteño o comezo do título do artigo que Xaquín Campo Freire me envía. Expresión fonda dun sentimento antigo e duradoiro, cada vez máis íntimo. Denuncia de carencias dos coidados máis elementais, feito por un profesional da sanidade. Cando aprenderemos a ver que, soberbios coma demos, os homes e mulleres dos dous últimos séculos fomos os instrumentos máis eficaces que nunca a humanidade tivo a prol da morte, a irracionalidade e a deshumanización? Antes foron quizais máis brutos. Agora máis ruíns.

NO DÍA DAS NAIS, PARABÉNS

A MOITOS!

Xaquín Campo Freire.- Narón, 28, 04-2010.

Veño de escoitar a noticia: Morreu unha nai en Vigo a pouco de dar a luz. Así de entrada, teño de ser sincero: Non son en absoluto obxectivo neste tema. Miña nai morreu dunha forma algo parecida. Mas iso foi no ano 1944. Nin sequera había penicilina e si moita fame e tamén medos. Por esas datas, o Dr. Fleming viña de descubrir o grande remedio contra das infeccións bacteriolóxicas. Pero xa non había nada que facer. E así o aceptamos con moita coraxe e forza interior. Sabiamos que o futuro ía ser ben cruel connosco. E foino. Pero estamos aquí. Porque o amor e a humanidade que nos mostraron en toda a comunidade rural foi inmenso. Para todos eles, que foron moitos, grazas infindas. Soubestes suplir moitas carencias. Grazas!

Agora, no 2010, cando lemos estes casos, non tan raros, caemos na conta de que non somos deuses. De todos modos, cústanos aceptar e comprender como pode ser que no primeiro mundo morra una muller nos intres de dar a vida. E no terceiro e cuarto mundos? E na miseria, fame e sede? E nas guerras e nas explotacións do mundo da muller? É que elas non son nais coma as nosas e non lles doen os seus fillos? E non choran anticipadamente os seus orfos?

O día da nai celebrámolo con moitos agasallos e moitos parabéns. Con moita festa. Que marabilla! E tamén adicamos un recordo moi fondo e tenro para as que xa nos deixaron definitivamente. Uns poñen ramos, outros crean expresións literarias ou mesmo musicais. Aos que somos crentes a fe préstanos unha forma axeitada de vincularnos dunha maneira viva desde unha presenza espiritual sempre inmorrente. Hai unha esperanza.

O elemento festivo enche o ambiente e é mellor así. Mas no día seguinte e en todos os días do ano non podemos esquecer isto: Dar a vida custa a vida. Tanto se se morre no intento, coma se se vai facendo pouco a pouco. Porque morrer tamén é ver morrer. E ver morrer os fillos é peor que morrer un mesmo. Principalmente cando a morte non ten sentido ou, peor aínda, cando a vida vai por vieiros de morte, desas mortes que non debían ser. Impresionoume, nunha visita ao cárcere, ver os nenos de nais presas que están dentro da prisión. E dixo Curros: “se este é o mundo que Eu fixen ,..." Teño que confesar que chorei. Unha nai nunca debera estar na cadea e os nenos endexamais!

Que bonito é felicitar ás mamás e ás avoas e trasavoas nestes días. Para elas, as miñas e as nosas mellores mostras de cariño e as meirandeS tenruras. De todo sodes merecentes.

Mas, malia que vaia a contracorrente e se me acuse de non seguir a tendencia do pensamento positivo do Dr. Seligman, de quen son un afervoado seguidor, permítaseme que neste día me poña na fila dos que teñen o corazón ferido. Iso non quer dicir que avogue polo pesimismo. Todo o contrario. Só quero salientar ese outro grupo grande de nais de todos nós que queren acoller e recibir unha lembranza sentida e ao mesmo tempo unha promesa de facerlles honor á súa vida entregada, dorosa e dorida, que loitando bravamente pola vida deixaron a vida en nós plantada. De non ser así, de non sumarnos á súa causa, silenciosa e silenciada, mesmo traizoariamos a súa fonda razón de ser nais: Deron a vida para que a vida non esmorecera con elas.

Para vós, nais de todos os tempos e idades, de todas as terras e lugares, para vós, queridas nais, sempre un amor. O que vós nos destes. Para vós un bico e unha pregaria confiada e agradecida. E por cima de todo, respectaremos e defenderemos canto acompañe sempre a maternidade. Sempre de vós

Voltarei axiña

Ultimamente deixei de alimentar regularmente esta bitácora por varias causas. Entre elas, hai dúas principais. Unha, nos seis meses derradeiros maiormente, está relacionada coa preparación próxima dun libriño sobre a lírica xacobea. Anexo a unha antoloxía temática. Editarase dentro de pouco, dous ou tres meses, entre as monografías de Encrucillada. Outra, de hai máis dun ano, está relacionada coa miña atención ao asedio que neste tempo vén sufrindo a lingua galega, por parte de quen máis a deberían mimar, inxustamente. Sobre este tema, a miña penúltima entrada neste blogue.

Voltarei axiña, coido. O libro estará presto dentro dun mes máis ou menos. Logo teño aí pendentes de redacción un artigo para un libro en colaboración e mais o texto dunha representación. Coido que lles dedicarei outro mes, aproximadamente. A miña atención ás manobras de asedio social e político á nosa lingua éme cada vez menos premente. Xa lle dediquei moito tempo e abondas coitas me ten causado. Penso descansar un chisco desta angueira, aínda sen a perder de vista.

Teño mentes de recuperar xa dúas preocupacións fundamentais desde hai uns anos. Unha é aquela pola que iniciei este blogue, a da crítica da ideoloxía dominante e das súas derivacións e reforzamentos, tantas veces involuntarios e inconscientes, co obxecto de lles contrapor tanto a procura da racionalidade como a supremacía de todos os valores consontes coa irmandade universal humana e a solidariedade co fondo do ser e da vida. É urxente a dedicación a esta angueira. Poucas veces coma arestora estiveron estes valores así de ameazados, en ruína continua e xeralmente inadvertida. Así é máis grave o perigo!

A outra preocupación é a da normalización do corpus da lingua galega, desque este se está derretendo dentro da mestura lingüística do galego no castelán, nun "subilingüismo" témero e ruín do que para a nosa lingua se derivan males maiores aínda do que os causados pola perda de falantes e a interrupción da transmisión interxeneracional. Baixo esta preocupación iniciei hai dous anos o http:/demeublog.blogspot.com, isto é, Lerias sobre a lingua, que polas causas enriba referidas, teño aínda menos atendido do que este.

Dentro de dous meses, se por ben é, voltarei para lles dedicar a entrambos o mellor da miña dedicación e empeño. Entrementres, publicarei neles algo se me lle cadra facelo sen moito gasto de tempo.

Tres tabús do goberniño

A lectura do anteproxecto do "Decreto de plurilingüismo" que está preparando a Xunta de Galicia co fin de deconstruír o cativo labor de normalización da lingua galega realizado nos últimos vinte e cinco anos en Galicia, chamoume a atención polo evidente empeño que puxeron en evitar o vocábulo normalización. Isto ten o seu aquel. Así mo explico, segundo escribín noutro meu blogue:

Quérovos falar de tres tabús do goberniño que temos desde hai un ano na Xunta de Galicia. Refírome aos relacionados co tratamento que lle dá á lingua galega, pois outros tabús terá; aínda que neles eu non pensase deica agora. Onde hai cativeza e curtidade, os tabús inzan coma ratos. Buscade tales propiedades e outras semellantes alá onde quixerdes. Aposto o que for a que non achades en ningures a antonomásica realización que velaí: neste noso goberniño frívolo, superficial, ridículo e ideoloxizado ata as cachas.

A palabra normalización constitúe o primeiro e principal tabú do goberniño. Se lerdes o anteproxecto do seu desventurado decreto de plurilingüismo, comprobaredes que foxen dela coma o demo da cruz. Non se entende ben por que. De grao ou por forza, o tal decreto téñeno que referir, como á súa fonte, á Lei de Normalización Lingüística. Sendo así, o decreto debería tender, como un medio ao seu fin, á consecución do único grande obxectivo desta lei, isto é, á normalización social da lingua galega. E isto significa, segundo a devandita lei, converter a lingua propia deste país no que debía ser e non é: coñecida, querida e empregada para todos os usos e en todos os ámbitos.

Mais, neste goberniño, unha pecha e roma ideoloxía pasa por riba de todo. Eles seguen os que, xa desde hai anos, veñen criticando o uso e o concepto de "normalización lingüística", pois seica é cousa dos lingüistas cataláns, que tanto lles cheira a catalanismo, un nacionalismo vitando. Aínda que a este noso goberniño se lle podería recoñecer o dereito a soster unha ideoloxía oposta a esoutra suposta que eles denigran, en virtude do principio de legalidade hai que lles negar o dereito a renartemente socavaren unha lei vixente, pois ao tal faceren traballan xustamente en contra da consecución do obxectivo da mesma e impiden así o seu cumprimento.

Os outros seus tabús, verbo da mesma materia, estes son: inmersión lingüística e mais discriminación positiva.

Para eles a inmersión lingüística é rexeitábel. Referida ao galego, claro está. Referida ao castelán, pola contra, ou a unha lingua estranxeira, resúltalles un método pedagóxico eficaz e xeitosísimo. Mais para o galego...! Como se pode explicar tamaña incoherencia? Non a hai! Na súa lóxica, claro está. Unha cousa é mergullarse na gloria e outra moi distinta mergullarse na merda. E xa se sabe onde calquera preferiría mergullarse se lle deren a escoller entre esas dúas. Para eles o galego é noxento, unha lingua esmorecente, moribunda; e non porque alguén lle fixese dano e causase a enfermidade, senón porque na loita pola vida lle cadrou ser a máis débil, o peixe pequeno comesto polo grande, o pobre camarón engulipado pola lura caganegro.

Discriminación positiva deste becho, para que? Pobre desgrazadiño, malpocado...! Para que? Para alongarlle unha vida miserenta e digna de mágoa? Non, claro! O natural é deixalo morrer. Agora ben, non por iso lles hai que amargar moito a vida aos pobres falantes que non tiveron a sorte de poderen aprender a desenvolverse con toda facilidade en castelán. Xa eles fixeron abondo con traspasaren os seus fillos, e estes coa súa colaboración os seus, á banda dos castelanfalantes renegantes da lingua dos avós! Agora é cousa de os deixar morrer canda a súa lingua materna e, entrementres, ir falándolles, ademais do castelán e como piedosa concesión, un galego "cordial", empobrecido en si e enriquecedor para a nova lingua "propia" de Galicia, o castelán arrecastado destas terras, que para moitos é "tan gallego como el gallego".

Alguén pensará que eses tabús non teñen lóxica. Claro que a teñen! A da ideoloxía dominante. E sobre todo a deste goberniño, que reforza esa ideoloxía, perfectamente alleo á racionalidade e á verdadeira condescendencia coa xente do pobo. Non é estraño. Son herdeiros e representantes dos que desde hai séculos se impuxeron nos núcleos urbanos de Galicia dispostos a levar sempre, con razón ou sen ela, a auga ao seu rego. Agora é cando se aproximan á vitoria total e definitiva. É o máis triste do conto. Ese final previsíbel.

Crónica dun asedio

Hai un mes escribín, urxido polo consello de redacción da revista Encrucillada, unha crónica e toma de postura perante o asedio sufrido nos últimos meses pola lingua galega, obra paradoxalmente dos nosos gobernantes autonómicos, aínda que inspirada e alimentada desde instancias exteriores ben radicais e perigosas. O artigo acaba de aparecer impreso no número 166 da revista. Non sei se será accesíbel na web da mesma (http:/www.encrucillada.es). Polo si ou polo non, encóloo tamén neste blogue.

Asedio á lingua galega

Por Xesús Portas Ferro

Nubes negras de trebón

Vai para dous anos, no consello de redacción de Encrucillada decidiamos pedirlle a Agustín Fernández Paz un artigo sobre a situación social da lingua naquela altura. A nosa preocupación estaba non tanto en lle tomar o pulso ao proceso de normalización, como en calibrar canto podía estar incidindo nel a intensa oposición ao mesmo que entón arreciaba desde sectores e forzas diversas de fóra e do interior de Galicia.

Xa acontecera a publicación do malfadado “Manifiesto por la lengua común”. O Partido Popular de Galicia, por orde da dirección do PP español, mantiña e sostiña a súa inimizade contra a aplicación do decreto 124/2007 da Xunta, cando este apenas levaba un ano de vixencia e só timidamente se comezaba a pór en práctica. Importantes medios de comunicación erixidos en representantes da ideoloxía españolista máis conservadora denunciaban como unha invasión as pequenísimas e case simbólicas, litúrxicas,presenzas da lingua galega nalgúns ámbitos superstruturais da vida social galega. No mesmo interior de Galicia encetábase, por parte dunha asociación e de varios persoeiros, unha serie de enrabexadas campañas tendentes a levantar a poboación escontra o proceso de normalización lingüística, denunciando sen ningún receo a suposta “imposición do galego” e a proscrición do castelán.

Agustín Fernández Paz accedeu daquela á nosa encarga e agasallounos cun breve e clarificador artigo, Do pasado e do futuro, ou A lingua en Galicia, respondendo lucidamente ás circunstancias coxunturais. Baixo eses dous títulos se pode ler o artigo en Encrucillada, nº 161, xaneiro-febreiro de 2009, e mais, aínda hoxe, na web da revista. Apenas publicado o artigo, foi cando unha das máis belixerantes asociacións creadas neste país co obxecto de atacar a nosa lingua coa escusa da liberdade individual, montaba en Compostela unha minoritaria manifestación, aínda por riba avultada con persoal traído de alende o Padornelo. Ao mesmo tempo, o PP, en campaña electoral para as autonómicas, facía súa a causa desa asociación, a cuxa manifestación se sumara. E de alí a uns días, nas kalendas de marzo, gañaba as eleccións: alea jacta est! A sorte da desgraza.

Barullo e desgoberno

Logo fai un ano desde aquela. En todo este tempo, se algo fixeron o goberno autonómico e o seu presidente, foi enredar e embarullar o país coa súa teima de diminuír a presenza da nosa lingua na educación e na vida social galega. Seica lles parece inchada. Seica dana a lingua castelá e o dereito dos castelanfalantes a se desenvolveren con toda comodidade na súa lingua. O dereito dos castelanfalantes e a súa liberdade lingüística en perigo! Fai falta estar nas nubes! Nunca estivo ameazada nesta terra desde hai polo menos catro séculos, cando, sendo os castelanfalantes unha exigua minoría, conseguiron botar o galego de todos os usos formais na vida da nosa sociedade, nomeadamente da administración e da educación.

Porén o noso goberno teima que teima no seu empeño de cumprir unha promesa electoral e reinstaurar a liberdade. O exercicio da liberdade individual no referente á lingua do ensino ocorréuselles vehiculalo a partir da elección dos pais; isto esixiría, loxicamente, satisfacer as opcións de cadaquén, tamén as que resultasen minoritarias. Consecuencia rigorosa sería a segregación do alumnado, e chegaron a declarar que non a excluían como solución. Non se decataban da súa ilegalidade. Ademais resultaria economicamente custosísima. Por tanto, prevalecería a opción maioritariamente elixida. E como se respectará entón a liberdade dos que optaren pola minoritaria, foren moi poucos ou tantos coma o 49 %? Non contestan. Ou recorren ás regras do xogo democrático, relativizando así radicalmente o seu cacarexado principio da liberdade lingüística individual.

Outro atranco co que se atoparon foi que o Estatuto de autonomía e a Lei de Normalización Lingüística obrigan os poderes públicos a promoveren o uso da lingua propia de Galicia. Co que teñen difícil compracer os seus amigos e amigas, que reclaman poder elixir para os seus fillos estudaren só ou case só en lingua castelá; ou máis ben que se recoñeza de dereito o que está instaurado de feito en moitos centros educativos de primaria e secundaria, principalmente entre os de titularidade privada. O subterfuxio que se lles ocorreu foi o de explotar o recurso ao plurilingüismo. Por iso, xa na irrisoria consulta aos pais, no mes de xuño pasado, se lles preguntaba se querían que se impartisen materias escolares en inglés. E nas ditosas Bases ou “borrador”, parto dos montes que comezou a rebulir polo Nadal, cuantíficase mesmo e distribúese; o que reparte, ben reparte: 33 % para o inglés e o resto, a partes iguais entre galego e castelán. Porén aínda se mantén a pretensión de deixar decidir aos pais. Para que se todo está xa repartido?

Da incredulidade á mobilización

No corpo social, sacada unha minoría que as campañas mentireiras gañaran para a reivindicación da liberdade perante a suposta imposición, a primeira resposta maioritaria abalou entre o cauto silencio e a incredulidade. Uns non sabían o que pensar ou dicir. Outros non daban creto a semellantes ousadías. Só a parte moi consciente da grave situación da lingua galega se decatou axiña de que a ameaza ía en serio, e foi quen de prever a inmensa gravidade dos seus efectos. Desta parte xurdíu a loita, tanto a da razón e a palabra como a das mobilizacións. Entre estas, son salientábeis as tres grandes manifestacións celebradas en Compostela nos meses de maio, outubro e xaneiro. Tanto ou máis do que a elas, interesa referírmonos aquí aos pronunciamentos, artigos, opinións, manifestos e análises das Bases, en que se razoa contra a desventurada pretensión do goberno da Xunta. Toda unha inmensa palestra de datos, ideas e valores foi posta a trafegar, sen que polo que parece o noso goberno, insensíbel ante tanta riqueza e rigor, se amose atinxido. Só a ofuscación ideolóxica dá unha explicación a tal cegueira.

O principais erros que se lles afeou foron o de estaren provocando unha freita social e o de causaren enfrontamentos persoais e conflitos no seo dos grupos e institucións. Algún conflito houbo xa e moitos e máis graves se producirán se por desventura os proxectos do goberno foren adiante.Todo o proceso que conduciu á elaboración das Bases do futuro decreto xerou unha tensa confrontación política e social, na que se evidenciou que grande parte da sociedade galega non permitirá que se menosprece e infravalore a súa lingua. Témese, con abonda preocupación no ámbito educativo, que o conflito social se traslade ao interior del, provocando enfrontamentos e grave deterioramento da paz e relación de confianza mutua entre os diversos sectores e persoas da comunidade educativa, condicións imprescindíbeis para o desenvolvemento cabal da súa función.

Outra liña de razoamentos nucleouse arredor dos gravísimos retrocesos de competencia e uso da lingua galega que derivarían do plan proposto. Non cabe ningunha dúbida de que causaría unha severa involución no proceso de normalización da lingua galega. A súa aplicación faría imposíbel que a maioría dos alumnos chegue a ter unha aceptábel competencia comunicativa na lingua propia do país, agravándose así o déficit que xa existe na actualidade, segundo sinalan todos os estudos científicos, e que só é posíbel corrixir con medidas de discriminación positiva a prol do galego. Polo mesmo, desde calquera posicionamento rigoroso e non ideolóxico, vese necesario recuperar como principio de actuación o tratamento desigual das realidades desiguais e como inxusta a pretensión dun suposto trato igual aos desiguais, pois este sempre obra en prol do enfortecemento do máis forte e en maior debilitamento do máis débil. Importa, neste eido, non tanto a saúde das linguas en contacto canto o dereito dos seus utentes a desenvolveren a vida sen dificultades nin minoración social por causa da súa lingua predominante. Verbo disto, os galegofalantes son os grandes prexudicados. Somos de feito os únicos que con frecuencia nos vemos, de grao ou por forza, en situación de nos expresarmos e descodificarmos mensaxes en lingua castelá. Isto apenas lles acontece aos castelanfalantes de entre nós, que polo mesmo poden, sen mingua ningunha da súa dignidade e intereses, prescindir case por completo de usaren pasiva e activamente a lingua galega. E isto sucede no país dos galegos! Contra toda equidade. Con total falta de reciprocidade. A discriminación positiva para corrixir desigualdades históricas é lexítima: está solidamente asentada na lei e na xurisprudencia .

Incidiuse tamén na senrazón que supón asociar preconceptual e connotativamente o galego coa imposición, e o castelán, coa liberdade. É o que fixo a Xunta, seguindo nisto os inventores dunha inmensa mentira. Era o que nos faltaba, despois do noxo ou odio que xa a moitos galegos lles causa a nosa lingua mentres teñen a castelá por nobre e dignificante. Como valentemente fixo notar o CCG (Consello da Cultura Galega), nunca, nin antiga nin recentemente, se produciu nalgures imposición ningunha da lingua galega. Isto é así, digan o que dixeren do outro lado. Garantir o contacto da infancia cunha das linguas oficiais da sociedade para a que os meniños están sendo socializados, como se tentou de levar a cabo e nin case se encetou na Educación Infantil, iso tense como unha imposición! Só o noxo pola nosa lingua pode ser a causa de soster tal sensentido; se non for en virtude dunha ideoloxía nacionalista española resesísima e refugábel.

As institucións máis autorizadas, como a RAG (Real Academia Galega) e as tres universidades, cualificaron de ”inaceptable”, “inconsistente”, “irresponsable” e “insostible” o contido das Bases. A maiores da imposibilidade de o levar a cabo no referente ao terzo do inglés, este particular aspecto considérase unha provocación. Denúnciase que a consellería de Educación se lanzase alegremente a propor unha reforma incoherente, descoñecedora das máis elementais bases psicopedagóxicas, didácticas e sociolingüísticas. As universidades non entenden que non se contase con elas e cos seu departamentos especializados para informar ou opinar sobre a proposta. A proposta da Xunta ben merece esas cualificacións, por moito que lle doa ao seu presidente, quen uns días antes ousaba cualificar de “radicais” e “irracionais” as persoas e grupos que desaprobamos con razóns abondas as súas pobres e ben inxustas Bases.

As proclamas a prol da liberdade son puras falacias. Liberdade dos pais para elixiren a lingua do ensino. Liberdade do alumno para usar na aula e dirixirse ao profesorado na lingua que lle pete. Liberdade entendida simplemente como “real gana” e non como posibilidade de elixir con igual capacidade e avantaxes entre distintas opcións. Que pobre filosofía por paupérrima ideoloxía! Contra esta falacia vai ficando ben claro que só o coñecemento dunha lingua fundamenta e é condición inescusábel para ter a liberdade de usala. E logo a liberdade dos pais? Os pais non teñen ningún dereito, polo menos o Tribunal Constitucional negóullelo, a escoller a lingua do ensino dos seus fillos. De por parte, é froito dunha miraxe pretender que os pais galegos son quen de elixir con liberdade o ensino en lingua galega, sendo esta a cincenta da casa e a lingua oculta, invisíbel, minorada. Como sentencia a RAG, unha enquisa oficial e legal nunca debe formular preguntas de resposta condicionada.

Moitas outras razóns se barallaron, ben válidas case todas, que neste artigo de urxencia debemos deixar de referir. Aludirei á posíbel ilegalidade de varias pretensións das Bases, remarcadas por un grupo numeroso de xuristas e pola RAG. Apuntarei soamente o referente á inmersión lingüística aplicada ao galego, que é demonizada polas Basescando, como lles advirten desde a RAG e o CCG, se trata simplemente do método didáctico máis eficaz para a aprendizaxe das linguas. Mencionarei finalmente a incoherencia que supón o feito de o PP estar vindo a trasacordo dunha política lingüística que, mentida ou sentida, estivera promovendo ao longo das dúas últimas décadas e á que en 2004 tentou que se lle dese un novo e decidido impulso, ao se aprobar por unanimidade do Parlamento Galego o PXNL (Plan Xeral de Normalización da Lingua). Desde este punto de vista, esíxeselle ao goberno a volta ao consenso que só eles romperon, non os outros partidos nin a sociedade.

O quid da cuestión

Despois destes acontecementos, non se sabe moi ben a onde imos chegar. Podemos esperar o peor, vista a teimosía dos gobernantes. Cabe esperar un certo tempero da persecución, sobre todo se pensarmos que algún efecto han ter a razón e a protesta. Porén o problema seguirá aí, vivo e irresoluto. O grande problema da lingua reside, máis do que no goberno, na propia sociedade. Mentres nesta non xurdir un forte movemento de recuperación e dignificación da súa lingua propia, pouco haberá que facer. A situación é ben coñecida. A RAG expona moi ben deste xeito:

“A lingua galega, é dicir, os falantes de lingua galega, non precisan documentar a súa marxinación histórica: é ben coñecida non só por séculos de emigración dun país non pobre ou pola forma en que a figura do galego é remedada na literatura en castelán, senón pola baixa autoestima con que moitos galegos miran hoxe aquilo que máis os define, que é a lingua, prexuízo que lles impide exercer o seu dereito a usala. Chega con ver a desvantaxe que sofre hoxe nas relacións sociais non pouca xente galega que pretende empregar o galego con normalidade en todos os eidos da súa vida. Chega con comparar a oferta que hai hoxe en galego e en castelán na TV, na radio, nos cines, en xornais, en misas, nas aulas universitarias, na publicidade, no comercio, na banca, etc. Esta é unha sociedade na que conviven dúas linguas pero de xeito asimétrico; hai unha lingua propia que ten que loitar día por día para non perde-lo seu terreo e hai outra que goza de inmensas regalías e todo lle vén á man.”

Vinte e cinco anos de actividade normalizadora, por certo nunca tomada moi en serio, apenas produciron melloras nunha situación que ten séculos de vixencia. Dúas dinámicas e outra media seguiron empeorando, na gran masa social, a situación de que se partía no momento de se encetar o proceso normalizador. A primeira desas dinámicas consiste en que se seguiu espallando a difusión do castelán desde os núcleos urbanos para os barrios e as zonas rurais. Esta bóla de neve nunca deixou de rebolar e engrosar. Esta mancha de aceite non cesou de escorrer. A segunda dinámica ten que ver co traslado da poboación rural ás áreas urbanas, resultando nestas asimilada con facilidade aos usos, tamén aos lingüísticos, da poboación receptora. E a terceira, a outra media que dicía, constitúea a poboación inmigrante. Boa parte desta é de orixe hispanoamericana. A restante intégrase na comunidade e usos lingüísticos predominantes.

A todo isto semella que, con maior ou menor influencia da ideoloxía, un certo sector duro de habitantes da Galicia urbana –adoitan evitar chamárense galegos- que teñen o castelán como única lingua de instalación e relación desde varias xeracións, decidiron opoñerse decididamente aos progresos da presenza social da outra lingua nos ámbitos en que estaban afeitos a topar só coa súa. Esta é a verdade. Sería parvo non querer vela. A outra verdade do barqueiro é que o PP está con eles. Deica agora aqueles exerceron máis ben unha desobediencia medio disimulada, unha xorda renitencia perante as medidas normalizadoras e unha raposeira ignorancia da cultura de expresión galegófona, da que non sentían necesidade. De por parte, a cultura popular e de masas seguiuse desenvolvendo totalmente en castelán, con se cadra unhas pequenas pencas da produción cultural autóctona. Esta, selecta e minoritaria,desenvolveuse maiormente en paralelo coa primeira, polo que poucas veces ocorreu encontro ou intersección dunha coa outra.

En moitos ámbitos, como ben nos lembra o parágrafo citado da análise da RAG, o proceso normalizador non callou. Tímidos intentos se produciron como moito, que aí morreron, sen progreso nin continuidade. O caso do ámbito eclesiástico é paradigmático. Ben veces se ouviu poñeren como escusa que o pobo o rexeitaba. É o mesmo que aduce agora o conselleiro de Educación: “ Ningún proxecto lingüístico podería ser realizado se a sociedade non o ampara”, seica declarou tras a manifestación do 21 de xaneiro. Ao tal dicir, refírese a que a presenza do galego no ensino non pode ser a que marca o decreto actual, porque a sociedade non o admite. En realidade, quen non o admite é ese núcleo monolingüe acérrimo e ideoloxizado do que naceu a ofensiva contra o galego, que asemade constitúe o nicho ecolóxico no que eses posicionamentos achan máis doada acollida e inzamento. O peor do caso é que están a gañar moito terreo. Non só no referente a que o goberno os secunda e segue, senón tamén en que conseguiron xa bastante recuamento das actividades en galego de persoas e institucións públicas. Aduzo dous casos entre moitos que hai por aí. A Deputación de Ourense acaba de publicar un libro sobre a gaita en catro idiomas, un deles o castelán; o galego non está. Caixanova viña editando un calendario mural en galego durante varios anos. O do ano 2009 publicouno nas cinco linguas oficiais da península ibérica, incluído o portugués, salientando polo tamaño das letras unhas veces o castelán –nos lemas das láminas– e outras, nos nomes dos meses, o galego. O do ano 2010 está integramente en castelán, incluído o santoral, engadindo só os nomes dos meses, con tamaño pequeno de letra, en galego, catalán e eusquera.

O que nos queda

O que nos queda por facer é moito. Ante todo hai que facer valer a razón e a verdade. A ofensa sufrida pode servir como revulsivo. Cómpre aproveitarmos a ocasión. Para que a razón e a verdade cheguen ao corpo social e á maioría das persoas, é preciso pór en marcha as accións e tácticas máis eficaces que se poida procurar. Teremos de resucitar a pedagoxía do oprimido. Cumprirá intervir socialmente como parteiras e axentes de concienciación. Haberá que facerse presente con esas bagaxes en todas as plataformas e ambientes a onde for posíbel acceder: asociacións, clubs, grupos de traballo. Haberá que crear outras: grupos de reflexión e acción a prol da lingua, aulas abertas de lingua e cultura galega, novas “irmandades da fala” para a situación actual. Teremos que nos mollar aí todos, baixándomos da nosa nube cultural de elite os que tendemos a vivir en torres ebúrneas. Como dixera Lorca un día, en tempos coma estes é preciso metérmonos na lama canda os que chapuzan nela en busca de azucenas.

Xesús Portas Ferro

licenciado en Filoloxía, mestre